Cúng bái tổ tiên vào mùng một và ngày rằm hàng tháng là một phong tục, tập quán lâu đời của người Việt Nam ta. Tuy nhiên, ít ai thực sự hiểu rõ những nguyên nhân và ảnh hưởng văn hóa đằng sau tập tục dân gian này.
Nhìn từ góc độ lịch sử
Theo truyền thống Phật giáo, cả hai phái Nam truyền và Bắc truyền, vào ngày trăng non (mùng một) và ngày trăng tròn (ngày rằm), chư tăng đều tụ họp lại tại một trú xứ nào đó gần nhất để lắng nghe vị cao đức trùng tuyên giới luật và để phát lồ sám-hối những điều sai lầm đã lỡ tạo ra. Hai ngày này trở thành ngày hội của chư tăng, có ý nghĩa quan trọng trong Phật giáo không những cho hàng xuất gia mà cả cho hàng cư sĩ tại gia.
Câu hỏi đặt ra ở đây là tại sao Phật giáo không chọn ngày khác mà lại chọn vào ngày đầu tháng và giữa tháng âm lịch? Điều này không phải là do Đức Phật đặt ra mà do vua Seniya Bimbisàra thưa với Đức Phật về truyền thống tổ chức tốt đẹp của các giáo phái khác, họ biết quy tụ vào ngày mùng 8, 14, 15 của nửa tháng đầu và vào ngày 23, 29 và 30 cho nửa tháng sau ở tại một nơi để thuyết giảng giáo thuyết của họ cho tín đồ nên các vị tỳ kheo cũng tụ họp lại vào ngày đầu tháng và giữa tháng để kiểm thảo và tụng Giới bổn. Điều này đã được ghi lại trong “Đại Phẩm” thuộc Luật Tạng.
Dựa theo nhịp sinh học của vũ trụ
Trong vũ trụ, mọi sự vật, hiện tượng đều tác động và chịu ảnh hưởng lẫn nhau. Mặt trời cùng với môi trường bao quanh nó liên tục truyền cái trật tự của mình tới tất cả những gì trên Trái đất, Mặt trăng, một vật thể gần Trái đất nhất, cũng gây ảnh hưởng tới Trái đất. Mọi sinh vật và cả những đồ vật vô tri vô giác đều hưởng ứng với nó và thay đổi cùng với nó.
Các con sông thay đổi theo dòng cùng ánh sáng Mặt trăng, các đại dương thay đổi các đợt sóng triều theo sự mọc và lặn của Mặt trăng. Không chỉ có vậy, các nhà vật lý, y – sinh học và nhiều ngành khoa học đã phát hiện ngày một nhiều những nhịp điệu có chu kỳ khác nhau diễn ra trong cơ thể của con người cũng như các sinh vật đều chịu ảnh hưởng của mặt trăng.
Điển hình là chu kỳ rụng trứng, chu kỳ kinh nguyệt của phụ nữ, nhịp điệu sinh lý – thụ thai ở con người hay chu kỳ động hớn của động vật… Điều đó cho thấy ảnh hưởng của chu kỳ tròn – khuyết, ngày trăng non, ngày trăng tròn trong những hoạt động của con người từ cổ xưa tới nay, nhất là trong đời sống tâm linh.
Do sự dung hợp quan niệm của Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo.
Theo truyền thống của Nho giáo và Đạo giáo, ngày Sóc và ngày Vọng là ngày ‘Thiên Địa khai thông”, nghĩa là tất cả những chướng ngại giữa ba cõi: Thiên, Địa, Nhân không còn, nên trời đất sẽ chứng giám cho hành vi của con người, ông bà tổ tiên sẽ cảm thông với lòng thành của con cháu qua lễ vật cúng dường, và quỷ ma ám chướng sẽ không tác hại ai.
Còn đối với Phật giáo, hai ngày Sóc, Vọng là ngày “Trường tịnh” hay ngày thanh tịnh nhất nên các hàng tu sĩ thì làm lễ Bồ Tát để tự kiểm điểm mình có giữ giới luật không, còn các phật tử thì làm lễ Sám hối cầu nguyện bỏ dữ làm lành. Do đó, phần lớn Phật tử thuần thành có tục ăn chay tối thiểu vào hai ngày này.
Mặt khác, theo lịch trình nghi lễ Phật giáo thì trong 12 ngày Vọng thì có 5 ngày rằm quan trọng: Rằm tháng giêng (Lễ Cầu phúc), Rằm tháng hai (Lễ Phật nhập Niết bàn), Rằm tháng tư (Lễ Phật Đản), Rằm tháng bảy (Lễ Vu Lan), Rằm tháng mười (Lễ hạ nguyên).
Theo quan niệm dân gian
Dân gian quan niệm “trần sao âm vậy”, nên, giống như trên trần gian vào ngày Lễ, Tết con người được nghỉ thì ở cõi âm, 2 ngày mồng Một và Rằm hàng tháng, theo luật giới, tất cả các vong linh được hồi gia thăm thân nhân. Theo đó, người cõi trần dâng hương, sắm lễ để cúng kính, đón mời các vong linh gia tiên về ẩm thực và cầu mong cho các vong linh được yên ổn, siêu thoát, phù hộ độ trì cho con cháu bình an, mọi việc hanh thông.
Tất nhiên, không phải vong linh nào cũng được về. Những vong linh vì phạm tội nặng mà bị giam nơi điện ngục thì không được phép về; những vong linh phạm tội nhẹ hơn thì có thể về dưới sự giám sát của những vị hành sai nơi địa phủ; những vong linh cô hồn… bởi thế cho nên mới có ngày rằm tháng bảy – Ngày xá tội vong nhân…
